Hoe ga je om met afweergedrag?

22-06-2022

Bij kwetsbare mensen zie je soms afweergedrag ontstaan. Dit kan zijn op het gebied van mondzorg, maar het kan ook voorkomen bij andere algemene dagelijkse levensverrichtingen. Hoe kan je als behandelaar, verzorgende of mantelzorger het beste omgaan met dit gedrag? Dat vroegen wij onze deskundige collega Natasja Drewes, Manager tandheelkundige kwaliteit, veiligheid en opleidingen bij MondzorgPlus. 

Natasja heeft ruim dertig jaar ervaring binnen de tandheelkunde, waarvan ze een groot deel heeft opgedaan binnen de zorg voor zorgafhankelijke mensen. Met een dochter die meervoudig gehandicapt is, weet zij als geen ander hoe je met afweergedrag om kunt gaan. 

Natasja, jij geeft al jaren klinische lessen. Een veel gestelde vraag is hoe om te gaan met afweergedrag? Kan je vertellen hoe afweergedrag ontstaat? 

“Afweergedrag kan verschillende oorzaken hebben, de voornaamste reden is dat cliënten niet goed begrijpen wat er van hen gevraagd wordt. Daarnaast hebben cliënten moeite om iemand toe te laten in de mond. Wanneer je bij jezelf een blinddoek om zou doen en iemand probeert bij jou iets in de mond te doen, dan zal je ook je lippen stijf op elkaar houden. Het onbekende zorgt er dan voor dat je in de weerstand gaat. Daarbij kan schaamte van de cliënt ook een rol spelen als er bijvoorbeeld veel cariës (gaatjes) in de mond aanwezig is, waardoor het moeilijker wordt om bij iemand in de mond te kijken.” 

 

Waaraan kan je afweergedrag herkennen? 

“Oncoöperatief gedrag, het hoofd wegdraaien, schelden of duwen zijn allemaal signalen die afweer kunnen aangeven. De mond dichthouden is ook een signaal, maar kan bijvoorbeeld ook een vertraagde reactie zijn. Als je daar als behandelaar te snel op handelt en dan probeert de behandeling toch door te zetten, dan kan de reactie dus ook richting afweer gaan, omdat de cliënt het dan niet meer toelaat. Slaan, schoppen en bijten zijn logische gevolgen als de andere gedragingen in eerste instantie niet goed herkend worden.” 

 

Wat is de reden dat je dit gedrag vaak ziet bij de kwetsbare mensen? 

“Ze snappen vaak niet wat er van hen gevraagd wordt en wat er gebeurt. Vaak werkt de prikkelverwerking anders, waardoor men sneller in de afweer gaat. Bij mensen met dementie of autisme kan tevens de rem weg zijn of worden emoties heftiger, waardoor afweergedrag ontstaat. Ook kan medicatie een oorzaak zijn van afwijkend gedrag. Door medicatie kan de cliënt meer verward zijn of een drogere mond krijgen, waardoor men ook meer last van de mond heeft.” 

 

Hoe kan je het beste reageren als je merkt dat een cliënt bij de eerste ontmoeting afweergedrag toont? 

“Het is vaak een kwestie van goed observeren: waardoor laat men dit gedrag zien? Daarnaast is het van belang om zo min mogelijk prikkels tegelijk te geven.Soms is een behandelaar bijvoorbeeld heel vriendelijk en gaat heel veel vertellen over de behandeling, waardoor teveel prikkels ontstaan. Het kan zijn dat je dan de behandeling moet stoppen en op een ander moment moet terugkomen. Bij het observeren is het belangrijk dat je in eerste instantie niet teveel zegt. Een rustige benadering werkt vaak goed. Ook niet té rustig, want dan kan een cliënt gaan overdenken wat er gaat gebeuren en wilt hij of zij ook niet meer. 

Wat absoluut niet mag is een behandeling toch doorzetten of iemand vastpakken. Hiervoor is, onder andere, de Wet Zorg en Dwang in het leven geroepen. Als er toch moet worden ingegrepen bij afweergedrag, doen we dit na goed overleg en worden hier vooraf afspraken over gemaakt. Wij proberen met onze werkwijze (behandelen in vertrouwde omgeving en terugkomen voor een nieuwe poging bij weigeren) juist coöperatie van de cliënt te bereiken.”

Er zijn veel tips over het omgaan met afweergedrag. Welke drie tips springen er echt uit en werken vaak om mensen uiteindelijk toch te behandelen? 

“De manier waarop je binnenkomt is heel belangrijk, wees niet gestrest, maar kom open en vrolijk de kamer van de cliënt binnen. Het is goed om een behandeling voor te doen. Pak een tandenborstel erbij en laat zien wat je wilt gaan doen. Niet teveel prikkels in één keer. Dus zeg of doe iets, maar doe het niet tegelijk.” We hebben een document opgesteld met 10 tips, bekijk deze hier.

 

Waarom zijn juist deze methoden en tips zo goed? 

  • Kwetsbare mensen zijn heel gevoelig voor stemming en sfeer. Daarom is het goed om positief een behandeling in te gaan, zodat de cliënt in ieder geval niet de stress van een behandelaar overneemt. 
  • Doordat je iets voordoet met een tandenborstel kan herkenning ontstaan, waardoor uit ervaring blijkt dat de medewerking groter is.
  • Teveel prikkels zijn voor een gevoelige doelgroep niet wenselijk, een goed handvat is daarom om niet tegelijkertijd te praten en te behandelen. 

 

Is er een werkwijze van hoe je de situatie in kaart kunt brengen?

Er is een vijfstappenplan opgesteld ‘Afweergedrag bij de mondverzorging van cliënten met dementie’. Dit stappenplan is gemaakt door de Landelijke Werkgroep Logopedie en Dementie, maar is natuurlijk ook prima te gebruiken in bijvoorbeeld de gehandicaptenzorg.

Whitepaper: Goede mondzorg voor mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking
Het behandelen van de mond is niet altijd vanzelfsprekend, als gevolg van angst, weerstand of motorische problemen bij de cliënt. Hoe zorgen we ervoor dat een behandeling van de mond zo comfortabel en effectief mogelijk verloopt voor de cliënt?
Mini whitepaper: Omgaan met afweergedrag
Hoe kan je als behandelaar, verzorgende of mantelzorger het beste omgaan met afweergedrag? In deze mini-whitepaper tref je diverse onderdelen aan waarin wij beschrijven wat afweergedrag kan veroorzaken en hoe je er mee om kunt gaan.