Veel mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking zijn afhankelijk van anderen als het aankomt op de mondverzorging. In de praktijk blijkt de uitvoering hiervan vaak een uitdaging, zeker wanneer mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking angstig zijn of afweergedrag vertonen. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de mond van mensen die verblijven binnen een instelling gezond blijft? En hoe zorgen we ervoor dat behandelingen zo comfortabel mogelijk verlopen, het liefst zonder de inzet van sederende medicatie? 

Onvoldoende aandacht voor mondverzorging

In Nederland wonen ruim 150.000 mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking in een zorginstelling. Adequate mondverzorging en aandacht voor de mond blijft nog te vaak onderbelicht.

Juiste mondverzorging niet altijd vanzelfsprekend
Voor zorgprofessionals is het niet altijd gemakkelijk om de dagelijkse mondverzorging van deze groep cliënten op de juiste manier uit te voeren. Als gevolg van angst of weerstand, een afwijkend of beschadigd gebit of simpelweg vanwege tijdsdruk vormt dit in veel gevallen een uitdaging. Goede mondzorg omvat dan ook veel meer dan het correct uitvoeren van zorghandelingen, het vraagt vooral om een zorgvuldige voorbereiding en begeleiding.

Geen richtlijnen binnen de gehandicaptenzorg omtrent mondzorg
Sinds 2007 gelden er mondzorg richtlijnen in de ouderenzorg, in tegenstelling tot de gehandicaptenzorg. Daar is vooralsnog geen richtlijn met betrekking tot mondzorg van kracht. Dat betekent dat zij niet altijd de mondzorg krijgen die benodigd is.

Gemiddeld een grotere kans op klachten

Zowel op korte als lange termijn zijn de gevolgen van het uitblijven van goede mondverzorging aanzienlijk. Bestaande mondproblemen kunnen al aanwezige gezondheidsklachten verergeren of zelfs nieuwe aandoeningen veroorzaken. Goede mondzorg is voor mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking éxtra belangrijk. Niet alleen vanwege hun algehele gezondheid, maar ook omdat ze meer dan gemiddeld met problemen in de mond kampen. Denk hierbij aan terugtrekkend en/of bloedend tandvlees en pijnlijke wortelhalzen bij kou of zoet. Door tal van factoren zoals overmatige speekselvloed, kauw- en slikproblemen en minder goede mondhygiëne ontstaat er bovendien snel tandsteen.

Waar verbetering kan worden gezocht

Onvoldoende aandacht voor de mondgezondheid, het ontbreken van richtlijnen en een gebrek aan tijd voor een goede mondverzorging zijn mogelijke oorzaken voor mondproblemen bij zorgafhankelijke mensen met een beperking. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de mond van deze groep mensen gezond blijft?

Preventie voorkomt mondproblemen
Preventie kan mondproblemen voorkomen, te beginnen bij een goede dagelijkse mondverzorging. Veel mensen met een verstandelijke beperking hebben een afwijkend aantal tanden en kiezen en een afwijkende stand of vorm van deze tanden en kiezen. Dat zegt niets over de gezondheid van de tanden en kiezen, maar feit is wel dat het veel moeilijker is om tanden die bijvoorbeeld achter elkaar of schots en scheef staan, goed te poetsen. Om verzorgenden in instellingen te ondersteunen in het effectief verzorgen van een afwijkend of beschadigd gebit kan een poetsinstructie door een preventie-assistent helpen om ‘ook een moeilijk gebit’ te poetsen. 

Herkenning maakt verzorging gemakkelijker
Eventuele overprikkeling, angst en verdriet kunnen het ook lastiger maken om de mond te verzorgen. Hulp accepteren bij het poetsen is soms lastig. Weerstand kan worden verminderd of zelfs worden weggenomen als er de tijd wordt genomen om de cliënt stap voor stap te laten wennen aan het verzorgen van de mond. Door bijvoorbeeld iets voor te doen met een tandenborstel kan herkenning ontstaan, waardoor uit ervaring blijkt dat de medewerking groter is. 

Is sederende medicatie nodig?

Angst, overprikkeling en verdriet kunnen het moeilijk maken om de mond te verzorgen. Sedatie is nog vaak een volgende stap om doeltreffend mondzorg te verlenen, maar is dit echt noodzakelijk?

Comfortabele behandeling zonder angst of weerstand
Soms is er angst, onrust of zelfs fysieke weerstand bij mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking. Afweergedrag kan verschillende oorzaken hebben, de voornaamste reden is dat men niet goed begrijpt wat er van hen gevraagd wordt. Ook is het vaak lastig om iemand toe te laten in de mond. 

Afweergedrag kan worden verminderd of zelfs worden weggenomen als er de tijd wordt genomen voor gewenning. In veel gevallen gaat men dan van angst voor het onbekende naar een probleemloos tandartsbezoek. In onze whitepaper ‘Goede mondzorg voor mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking’ gaan wij hier dieper op in.

Het inzetten van hulpmiddelen
Om de cliënt tijdens een behandeling gerust te stellen kan men hulpmiddelen inzetten, die zorgen voor gespreksstof en dus de nodige afleiding. Om een positieve stimulans te geven kan er na afloop van de behandeling een beloning (variërend van een sticker, een tandenborstel of een poetsdiploma) gegeven worden. 

Uitgangspunt is behandeling zonder sedatie
Helpen hulpmiddelen onvoldoende om de cliënt te laten ontspannen? Is de onrust of weerstand te groot om te kunnen behandelen? En is een behandeling wel noodzakelijk omdat er ernstige problemen ontstaan, dan kan worden besloten om een cliënt voorafgaand aan de behandeling sederende medicatie te geven om het bewustzijn te verlagen. 

Het toedienen van sederende medicatie is echter niet geheel zonder risico’s. Zeker voor kwetsbare mensen kan het (ernstige) gezondheidsrisico’s opleveren. Daarnaast, als er altijd wordt gekozen voor sedatie, ontbreekt een belangrijke ‘leercurve’. Terwijl het goed is dat iemand langzaam maar zeker went aan een tandartsbezoek, dat komt immers regelmatig terug.

Het uitgangspunt is om te onderzoeken of behandelen zonder sedatie mogelijk is alvorens over te gaan tot behandeling met sedatie. Sedatie kan namelijk onnodig risico’s met zich meebrengen. Bij S&L zorg werken wij met het stappenplan: verminderen van sedatie. In onderstaande video nemen wij je graag mee in dit proces!

Stappenplan terugdringen sedatie

Wanneer er de tijd wordt genomen om de cliënt stap voor stap te laten wennen aan het verzorgen van de mond om angst of onrust te doen afnemen en deze zodoende vertrouwd genoeg is om comfortabel een behandeling te doorlopen, kan worden besloten de behandeling te starten zonder sederende medicatie.

Indien een behandeling zonder sederende medicatie uitgevoerd wordt, hanteren we met het oog op gewenning een stappenplan. Het stappenplan is een richtlijn waarvan de uitvoering per situatie verschillend is. Soms zijn er meer stappen nodig, soms verloopt de gewenning sneller.

Voorbeeld uit de dagelijkse praktijk

Om de aandacht voor de mondgezondheid van mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking te borgen, heeft S&L Zorg gekozen voor een structurele samenwerking met MondzorgPlus. Om cliënten voor te bereiden op en te begeleiden bij hun bezoeken aan de tandarts of preventie-assistente, besloot S&L Zorg om voor structurele begeleiding te verzorgen in de vorm van cliëntondersteuners.

Sindsdien is er binnen de organisatie meer aandacht voor de dagelijkse mondverzorging, met als resultaat dat de mondgezondheid van de cliënten aantoonbaar verbeterd is.

Ten opzichte van eerder wordt nu in slechts 2% van de behandelingen nog sedatiemedicatie toegepast.Dit om bijvoorbeeld spasmen tijdens een behandeling te voorkomen of ernstige en aanhoudende onrust tegen te gaan. ‘Wij merkten dat de uitwerktijd van de sedatie erg lang was en dat ze daar de hele dag last van hadden. Het is veel prettiger als ze alleen de behandeling kunnen doen en erna hun dag meteen kunnen oppakken’’ aldus Mariska Nagelkerken, ondersteuner bij S&L Zorg. Er wordt geen sedatie meer toegepast in geval van angst of verdriet, maar gekozen voor een zorgvuldige opbouw en begeleiding van een tandarts, preventie-assistente en cliëntondersteuner.